Neste post analizamos a película Xerminal, de Claude Berri a partir da novela de Émile Zola, para explicar a época e algúns conceptos da filosofía de K. Marx (1818-1883).Traballo realizado por Aroa Alonso, Paula Alonso, Zeta Blanco e Carla Piñeiro (2ª Bach. Humanidades e CC Sociais 2019-20). Os textos de Marx, que son basicamente os seleccionados pola CiUG para a proba ABAU de 2020, están lixeiramente adaptados.
AVISO DE SPOILERS: Por favor, mirade a película antes de ler este post.
Argumento
Étienne Lantier, un home novo (21 anos na novela, algo máis na película), chega, chega ás instalacións mineiras de Le Voreux en busca de traballo, xa que el perdera o seu ao pechar a súa empresa, coma moitas outras neses tempos. Preguntando á xente coñece un home ao que chaman Boamorte, quen lle di que está perdendo o tempo ao buscar traballo alí. Despois de preguntarlle a varias persoas, Lantier por fin consegue un posto nas minas grazas a Maheu, o fillo de Boamorte. Co paso do tempo, o rapaz vai percibindo as pésimas condicións laborais, onde nenos, mulleres e homes están sometidos a esforzos sobrehumanos con salarios reducidos. Lantier maniféstalle aos seus compañeiros os seus pensamentos contrarios ás condicións laborais e así, polo seu empeño, comeza unha serie de folgas que serán un completo fracaso, pero tamén un gran paso na loita por un mundo mellor. Finalmente, as persoas volven a traballar nas minas pero ten lugar un atentado nas instalacións que causará moitas mortes e Lantier decide marchar e empezar a súa vida noutro lugar.Alienación
O traballador non se afirma no seu traballo, senón que se nega, non se sente ben, senón infeliz, mortifica o seu corpo e estraga o seu espírito. O seu traballo non é voluntario, senón obrigado, traballo forzado. É un traballo de autoinmolación, de mortificación. Non é o seu propio traballo, senón o doutro, non lle pertence, e no traballo non se pertence a si mesmo, senón a outro. K. Marx, Manuscritos económico-filosóficos (1844).
Para o proletariado o seu traballo non é relevante como tal, o que queren é sobrevivir. Ante a situación tan grave de pobreza, o único que lle importa á clase obreira é poder gañar diñeiro para chegar á seguinte semana. Lantier crea unha asociación obreira e un fondo de resistencia para conseguir unidade e forza.A vida dos traballadores non vale nada. No minuto 58:00 vemos o “escaso coidado cos entibados” (as vigas de madeira que suxeitan o teito das galerías) pero a empresa desenténdese: anuncian que terán que facelos en horas extra que non se lles pagarán, e haberá unha multa que se lles deducirá do salario. O capataz (1:10:00) dilles que deben asumir as novas condicións se queren evitar a quebra e a perda dos seus traballos, xa que manter a industria mineira é moi difícil.
Os traballadores son seres humanos alienados entre si e non se tratan fraternalmente senón como inimigos. Nun principio os mineiros da mina máis próxima, chamada Jean-Bart, apoian a folga dos de Le Voreux (1:19:00) pero finalmente traizóanos xa que teñen mellores condicións e salario e teñen medo de perder iso que lles parece un privilexio. Lantier e a súa xente deciden ir a Jean-Bart e provocar fortes disturbios en lugar de loitar contra os seus verdadeiros inimigos, os burgueses.
A alienación fronte á natureza vémola na contaminación do aire e a terra, no maltrato aos animais e nos accidentes e as enfermidades como a silicose que causan a morte na mina. Na primeira escena (5:30), por exemplo, Boamorte tuse ata cuspir carbón; en 25:40 vemos como empregan e explotan cabalos para facilitar o traballo de carga ata rebentalos. No 37:30, móstrasenos un plano completo da mina de carbón, no que observamos a cantidade de gases que son emitidos á atmosfera.Ideoloxía
A totalidade das relacións de produción forma a estrutura económica da sociedade, a base real sobre a cal se ergue unha superestrutura xurídica e política, e á cal corresponden determinadas formas da consciencia social. O modo de produción da vida material condiciona o proceso da vida social, política e espiritual.As novas circunstancias económicas e sociais do capitalismo propiciaron o nacemento de ideoloxías e movementos protagonizados pola clase obreira. Ao longo do século XIX fóronse xestando reflexiones intelectuais que puñan en evidencia e criticaban as contradicións do proceso de industrialización e as súas inxustizas. Xurdiron iniciativas reivindicando o igualitarismo e a solidariedade. Na película revélanse tres posturas que caracterizan o modo de pensar e ver a situación dos traballadores, especialmente cando empeza a folga:
Nunha certa etapa do seu desenvolvemento, as forzas produtivas materiais entran en contradición coas relacións de propiedade, no seo das cales se tiñan ata aí movido. De formas de desenvolvemento das forzas produtivas, estas relacións convértense en ataduras das mesmas. Sobrevén así unha época de revolución social. K. Marx, Para a crítica da economía política (1859).
| O anarquismo, reflectido por Souvarine, un obreiro maquinista; aparece sempre nunha mesa ao fondo da cantina lendo un periódico chamado Nin Deus nin amo. É un admirador de Bakunin e partidario da acción directa dirixida contra a mina ao final da folga. E é quen leva a cabo a sabotaxe na mina para facer que se inunde, e o que increpa a Lantier para que non vaia traballar. | |
| O reformismo sindicalista de Rasseneur. As discusións ideolóxicas con Etienne (socialista) e Souvarin (anarquista) teñen lugar na súa cantina. Rasseneur, que antes traballara na mina, fala da A.I.T., creada en Londres, que está crecendo, e á que é necesario afiliarse, acepta a organización dos obreiros en defensa dos seus intereses pero rexeita a revolución. | |
| O socialismo, representado por Lantier, picador da mina que toma conciencia da miseria e da inxustiza que sofren los obreiros, e expresa a necesidade de organizarse, de crear unha asociación obreira e unha caixa de resistencia. Algúns dos seus comentarios son: ante a unidade dos obreiros os patróns claudicarán, hai que construír un mundo novo e máis xusto, depende de nós que todo cambie. Na película móstrase debaixo del unha imaxe de Deus dicindo A tiranía do capital mátanos de fame. Ao final convértese no líder obreiro. |
Polo que a película móstranos que cada persoa ve a sociedade e a explica en función dos seus intereses e, ademais, que a burguesía é incapaz de comprender o punto de vista da clase proletaria. Como di Marx, as ideas dunha sociedade (leis, ciencia, relixión, arte...) son consecuencia do reparto inxusto do traballo e a riqueza, cada persoa tende a crer o que lle beneficia na loita de clases pero, ao mesmo tempo, a ideoloxía da clase dominante imponse á clase dominada, que a acepta mentres esas leis e ciencias faciliten o funcionamento da economía; porén, cando a situación madurece e a clase dominada arrebata o poder á dominante, a ideoloxía cambia por si mesma para adaptarse á nova realidade.
Plusvalía
Por outra banda, emporiso, restrínxese o concepto de traballo produtivo. A produción capitalista non é simple produción de mercancías, é esencialmente produción de plusvalía. O traballador non produce para si, senón para o capital. A prolongación da xornada laboral alén do punto no que o traballador ten xa producido un equivalente do valor da súa forza de traballo e máis a apropiación desta plusvalía polo capital: iso é a produción de plusvalía absoluta. A xornada laboral está dividida de antemán en dúas partes: traballo necesario e traballo engadido. Para prolongar o traballo engadido acúrtase o traballo necesario por métodos mediante os cales o equivalente do salario é producido en menos tempo; a produción da plusvalía relativa revoluciona por completo os procesos técnicos de traballo. K. Marx, O capital (1867).A fonte de explotación no capitalismo é o salario pois o valor que o traballador incorpora nas mercadorías que produce non é recoñecido no salario que recibe. O traballador é contratado para producir pero convértese nunha mercadoría máis xa que o que se contrata non é o traballo efectivo senón a capacidade para traballar do traballador. Relacionando isto coa teoría do valor-traballo podemos dicir que para Marx o valor dun ben ou servizo está determinado pola cantidade de traballo socialmente necesario para producilo, en lugar da utilidade que lle atope o propietario.
Na súa obra O capital Marx analiza fenómenos económicos como a natureza do diñeiro e a acumulación do capital. O argumento central da película é a loita dos burgueses contra os obreiros para irse apropiando dunha parte cada vez máis grande dos seus salarios (como no caso do entibado). Partindo da teoría de que o valor dunha determinada mercadoría é igual á suma de traballo que foi necesario para producila, Marx chega á conclusión de que o proveito do empresario é a parte de traballo que non paga ao obreiro, é dicir, a plusvalía, que, segundo Marx, era o que determinaba a rápida concentración da riqueza en mans do empresario.
Na película vense estas dúas características da distribución da riqueza e o traballo propias, como Marx explica, dunha sociedade capitalista:
- En primeiro lugar, toda a riqueza que produce a mina divídese en dúas partes entre as que existe un profundo contraste: o que produce non posúe nada e o que non traballa teno todo. A familia Hennebeau, donos da mina, un grupo dunhas 7 persoas varias das cales non traballan, gozan da riqueza e o progreso, mentres os obreiros apenas gañan suficiente para viviren ao día.
- Pero é que, ademais, a empresa segue na loita para aumentar esa desproporción, hai cada vez máis traballos que a empresa non quere pagar, e esixe aos mineiros que os fagan gratis e fóra de horas de traballo, como veremos no caso do entibado.
As condicións de traballo na mina de carbón Le Voreux son moi duras. As xornadas laborais son dende que amence ata que saen das minas pola tarde-noite.
O salario dos obreiros é de 30 céntimos ao día, apenas o suficiente para chegaren ata a seguinte paga, ao final da semana, a pesar das longas xornadas de traballo. A súa comida é moi mala e as familias teñen que mendigar e pedir comida e roupa aos burgueses (Maheude, a muller de Maheu, vai pedir á casa dos Hennebeau ou ao panadeiro). En cambio os burgueses só teñen que preocuparse de obter o suficiente proveito dos traballadores. Gozan de ceas con saborosos xantares (marisco, faisán), boa vestimenta, mansións e terras, etc.
Os riscos laborais son enormes, non teñen protección ningunha fronte á silicose (pequenos anacos de carbón que van entrando nos pulmóns e non se eliminan ata que a persoa non pode respirar e morre) e carecen de cobertura social (sanitaria, invalidez, pensións, etc.): un fillo de Maheu rompe unha perna na mina e apenas pode ser atendido en condicións;
ao avó da familia de Maheu quérenlle quitar a pensión porque din que está tolo. Os burgueses, pola súa parte, non baixan á mina, só o enxeñeiro Paul Négrel, que por outra parte é tamén un asalariado, baixa algunha vez para inspeccionar o entibado ou supervisar algún traballo.
Páganlles por vagoneta de carbón pero na película cóntase como a empresa decide arbitrariamente non pagar polo entibado (a colocación das vigas que sosteñen as galerías, das que depende a seguridade dos mineiros): Como era tan pouco o que lles estaban pagando por isto, facíano mal e sufrían numerosos accidentes. Cando isto sucedía, poñíanlles unha multa, descontándolles unha parte do salario. Pero finalmente a empresa deixa de pagar o entibado e ordena que se faga fóra das horas de traballo.
Do mesmo xeito, tamén lles descontan os días festivos non traballados.As mulleres e os nenos da burguesía non traballan, ás veces fan caridades pero outras, como no caso da Sra. Hennebeau, a súa vida está dedicada aos festíns e o coqueteo. Os mineiros empezan a traballar a unha idade moi temperá, aproximadamente aos 9 anos, e deixan de traballar cando son moi vellos ou teñen algún tipo de enfermidade grave. As mulleres como Catherine teñen que traballar tamén na mina para axudar a chegar ata a próxima paga, ademais de ocupárense das tarefas domésticas.
- Todos os anteriores casos son exemplos de plusvalía absoluta. Quere dicir que para que o empresario se enriqueza, decide prolongar o tempo de traballo do obreiro e reducir o seu salario (traballo engadido sobre o tempo necesario).
- A plusvalía relativa consiste en que os burgueses incrementan os seus beneficios mediante a industrialización e a substitución de persoas por máquinas. Aínda que a maquinaria da mina é moi avanzada para a súa época, os mineiros non teñen moitas ferramentas e as que teñen son moi simples (picos e pas). Utilizan vagóns para transportar o carbón. As minas están compostas por túneles subterráneos aos que acceden por medio do ascensor. Os túneles teñen uns raís por onde se moven os vagóns que van para calquera dirección. A actividade da mina baséase en que todos teñen sempre algo que facer, picar, etc. Nunha escena da película un señor comenta que noutras empresas mineiras están máis avanzados en maquinaria e industrialización, polo que incrementan a produtividade do traballo dun traballador e así as gañanzas da empresa. A longo prazo, este fénomeno levou á revolución industrial e a diferentes formas de organizar o traballo (tecnolóxico, en cadea,...), pero tamén a crear agrupamentos sociais, como sindicatos de traballadores e a propia A.I.T.
Situación da muller
Para o burgués, a súa muller non é outra cousa que un instrumento de produción. Oe dicir que os instrumentos de produción deben ser de utilización común, e, naturalmente, non pode menos que pensar que as mulleres correrán a mesma sorte coa socialización.Non sospeita que se trata precisamente de acabar con esa situación da muller como simple instrumento de produción.Ao longo da película reflíctese perfectamente unha sociedade machista, propia do século XIX. Tanto a situación laboral como a familiar das mulleres proletarias non son as mesmas cás dos homes. Algunhas de elas dedícanse completamente aos coidados da casa e da familia, como é o caso de Maheaude (nai de familia ao principio da historia); pero moitas outras compaxinan o seu traballo como mineiras e amas de casa, como o caso de Catherine, filla maior da familia. Mentres, os homes, só traballan nas minas.
Os nosos burgueses, non satisfeitos con ter á súa disposición as mulleres e as fillas dos seus obreiros, sen falar da prostitución oficial, atopan un pracer singular en seducir mutuamente as esposas. É evidente que coa abolición das relacións de produción actuais desaparecerá a comunidade das mulleres que delas se deriva, é dicir, a prostitución oficial e non oficial. K. Marx, Manifesto Comunista (1848).
No intervalo (6:30 - 8:30) observamos a mañá dun dia laboral calquera. Catherine érguese a primeira e é a encargada de espertar aos demais irmáns e de facer o xantar e almorzo para os homes da casa, que van traballar con ela. Mentres Maheaude encárgase de durmir ao bebé e de coidar ao resto dos nenos. Ademais dille a Maheau que quede cós dous céntimos que lle quedan para tomar unha xerra de cervexa, cando o resto da familia non ten nada para comer, nin pan nin café. Algo semellante ocorre no minuto 31:30, no momento que case todos os fillos rematan de comer ofrécelle ao seu marido un bo anaco de carne, exclusivamente para el.
En contraste, unha muller burguesa nun día normal ten moito tempo de lecer. Dan longos paseos en carroza, fan vida social e atenden algunhas peticións ou dan esmola a algúns obreiros. A película tamén fai referencia a outras formas de entretemento como a costura ou manter relacións sexuais a miúdo.
A función da muller burguesa é demostrar a capacidade do seu esposo burgués no lecer e no luxo; podémolo ver na comida cos prometidos Cécile Grégoire e Paul Négrel, na que a tía de Négrel, a Sra. Hennebeau fala constantemente do marisco que o seu esposo comprou, e da súa riqueza. A forma heteropatriarcal da familia burguesa está ao servizo da continuidade dos privilexios de clase, como se ve nunha das escenas na que se fala dos prometidos que nun futuro xuntarán os negocios das súas familias.Unha señora burguesa non traballa, ordena aos criados que fagan os traballos. Viven en vivendas moi grandes, con finca e moitas habitacións, decoradas con obxectos de luxo. Teñen moi boa saúde debido á hixiene, da que se ocupan os serventes. As familias burguesas non teñen tantos fillos coma as familias obreiras, p.ex. só dous no caso dos Hennebeau. Teñen un altisímo nivel económico pois son donos, normalmente, dunha fortuna e de extensos latifundios. Nestas familias adoitaba haber relacións entre parentes como as que levan en segredo Mme. Hennebeau co seu sobriño Négrel.
Por tanto, a muller proletaria sofre dobremente os efectos da pobreza e a explotación. Pero a película parece quere dicir que a violencia contra a muller non depende da clase social, tan só toma formas diversas; por exemplo, nunha escena Chaval, un mineiro que se pon de parte da empresa para tratar de medrar, cómpralle a Catherine unha fita vermella para que se deite con el. Das mulleres presuponse sempre que estarán dispostas, ou que se lles pode obrigar a prostituírse, como o tendeiro que ofrece pan a unha das mozas que traballa na mina a cambio de sexo, sen que a ninguén lle pareza estraño. Mais tamén Cécile, a rapaza burguesa, sofre a violencia machista cando o pai de Maheu, Boamorte, a estrangula brutalmente.Valoración e opinión persoal
A película narra claramente as penurias dos mineiros franceses do século XIX e, a súa loita contra os patróns para conseguir a dignidade laboral. Está moi conseguida esa sensación de agobio, suciedade e falta de intimidade na vida dos obreiros. Así como a falta de alimentos ou o mínimo custo destes que non poden pagar.
É unha gran película, que expresa moi ben as condicións de traballo e de vida dos obreiros do século XIX, contando ademais cun argumento xenial baseado na novela de Emile Zola. Pero está claramente infravalorada, non ten a publicidade e a fama doutras, pero sí o realismo, a emoción, o drama, o amor, a loita polo poder, desengano...
Mostra aspectos da sociedade que actualmente parécennos unha tontería, como o valor que lle dá Catherine a un lazo vermello, xa que nesa época os pequenos detalles contaban moito para atopar un bo pretendente e, a cambio do lazo Catherine sufriu abuso por parte do que sería o seu marido. Naquela época moitas mulleres sufrían abuso sexual e, hoxe en día, estes abusos son delito.
En canto á situación obreira actual comparada con antes, cambiou moitísimo xa que se por exemplo as minas ou as fábricas de hoxe en día estivesen nas condicións que estaba a mina da película pois non pasarían os controis que o goberno ten impostos para estes casos. O incremento dos salarios xa está máis nivelado coas horas de traballo de cada obreiro, se comparamos con tempos antigos houbo melloras na economía entre 1950 e 1975, aínda que era a época do franquismo.
Na actualidade xurdiu o neoliberalismo e a globalización, a explotación da película trasládase ao 3º mundo e nos países “avanzados” hai unha perda de dereitos laborais. Cabe destacar os ideais de Marx sobre a propiedade-traballo, xa que buscaba a igualdade entre proletariado e burguesía, criticando a esta última clase por aproveitarse do traballo productivo e excesivo das/dos traballadoras/os.
Traballo feito por:
- Aroa Alonso Docampo
- Paula Alonso Monteagudo
- Zeta Alicia Blanco Plaatjies
- Carla Piñeiro Nodar
